Het kanaal Roeselare-Leie

In 1862 werd het wetsvoorstel gestemd om een kanaal te graven van Roeselare naar de Leie. Decennialang hadden de volksvertegenwoordigers van de streek omwille van economische redenen geijverd voor de aanleg van het kanaal. Aangezien Ingelmunster op de kortste weg tussen Roeselare en de Leie lag, werd de Mandelgemeente van meet af aan bij het project betrokken. Het kanaal stimuleerde echter in beperkte mate de economische ontwikkeling van Ingelmunster. Door diverse omstandigheden kreeg Ingelmunster een groene long dwars doorheen de gemeente. Recreanten halen hun hartje op langs de oevers van het kanaal. Verschillende horecazaken vestigden zich aan de vaart. (Een verhaal door Brecht Demasure)

De oudste afbeelding van de centrumbrug (eind 19de eeuw) [Den Hert]

I. AANLEG EN OUDSTE GESCHIEDENIS

1. De ijskelder en de aanleg van de vaart

De werken startten in juli 1863 voor het traject Roeselare-Izegem (6,9 km) en in februari 1867 voor het vak Izegem-Ooigem (9,8 km). De aanleg van de vaart liep vertraging op omwille van moeilijkheden bij de onteigeningen. Het verzet van benadeelde boeren en ambachtslui leverde echter weinig op. In Ingelmunster maakte het tracé van het kanaal een opvallende bocht rond het kasteelpark van gravin Descantons de Montblanc. Op die manier werd de afbraak van een ijskelder van 5.000 BEF omzeild. Het kanaal nam slechts de rand van het park in, waardoor er een bassin ontstond tussen de spoorweg en de steenweg Brugge-Kortrijk. Het diende als zwaaikom om de schepen te laten draaien. Pas met de verbredingswerken in 1956-1958 werd het kanaal te Ingelmunster rechtgetrokken. Kaarten van vóór de jaren 1950 illustreren het opvallende tracé. Op het einde van de negentiende eeuw lagen te Ingelmunster bovendien vier platte bruggen over de vaart. In 1892 waren de dorpsbrug en de spoorwegbrug naar Tielt draaibruggen; de toenmalige Lysbrug en Wantebrug waren ophaalbruggen.

2. Uitbreiding van het kanaal tijdens de jaren 1930

Pas vanaf 1900, na diverse aanpassingswerken, rendeerde het vervoer via het kanaal. Tot dan waren nog heel wat trekschuiten op de vaart actief. Man en paard liepen op het jaagpad en via een lange koord werden de boten voortgetrokken. De ontwikkeling van de samengestelde veevoeders in de Roeselaarse kanaalzone tijdens de jaren 1920 bestendigde de groei van de vaart. Stilaan was er nood aan een breder kanaal. Tussen 1934 en 1942 werd de waterweg in vijf verschillende aanbestedingen over zijn hele lengte verbreed tot ongeveer 24 meter aan de waterspiegel. Desondanks bleef de toegankelijkheid beperkt tot schepen van 300 ton. De sluizen van Ooigem en Kachtem, de vernauwingen aan de spoorwegbrug van Oostrozebeke, de bocht te Ingelmunster en de talrijke ophaalbruggen bleven hinder veroorzaken voor vlot en continu scheepvaartverkeer.

3.  Het busongeluk van 1932

Dat de drukte rond het kanaal in Ingelmunster toenam, bewees ook het busongeluk van april 1932. Op de nacht van 17 april reed immers een bus met grensarbeiders in de vaart. André Demuynck reed zijn eerste rit met de bus en haalde de arbeiders uit de regio in het Noord-Franse Tourcoing op. Hij had van zijn vader gehoord dat hij in Ingelmunster voorbij het eerste straatlicht moest rijden en dan naar rechts afbuigen. Toevallig of niet, die nacht brandde er een straatlicht vóór de brug en de chauffeur nam de eerste verharding rechts (de kasseien van de vaartkant), in de overtuiging dat dit de weg was. Hij reed de reling door, recht de vaart in. Camiel Ampe, vader van drie kinderen en een uitstekend zwemmer, geraakte vlug uit de bus die niet helemaal onderging. Er werden ruiten kapot geslagen en Ampe hielp één voor één de mensen uit de bus door ze boven op het dak te helpen. Er kwam hulp en algauw bereikten de drenkelingen de oever. Eén inzittende, Edmond Dierckens, was reeds verdronken vooraleer hij kon worden gered. Diverse grensarbeiders waren ernstig gewond en kregen de eerste zorgen toegediend. Op zondag kwam er een massa volk naar de plaats van het ongeluk kijken. Het was een wonder dat er slechts één dodelijk slachtoffer was.

Het busongeluk van 1932 lokte veel ramptoeristen [Den Hert]

4. De vaart liep uit!

In 1950 veroorzaakte de vaart opnieuw deining in Ingelmunster. Ter hoogte van het kasteelpark en de sierkolom was het kanaal uitgelopen. Het bos kwam onder water te staan. De sluizen van Ooigem en Kachtem werden dichtgedraaid zodat het water in het midden van de vaart nog amper een halve meter hoog stond. De dijkbreuk van haast 20 meter werd veroorzaakt door ratten die gaten in de oever hadden gegraven. Die kon op een bepaald moment de druk van het water niet meer aan en begaf het. Gelukkig liep het water van de vaart de Mandel in zodat er weinig inwoners schade opliepen. Soldaten kwamen de schepen stutten die vastliepen en dichtten het gat met zandzakken.

5. Een tweede verbreding voor het kanaal

Om dergelijke gebeurtenissen in de toekomst te vermijden, werd in de periode 1957-1960 beslist om over te gaan tot het rechttrekken en verbreden van het kanaal. Te Ingelmunster stond ook het bouwen van een vaste brug en de constructie van een kaaimuur op het programma. De moderniseringswerken van 1967 tot 1978 verbreedden het hele kanaal tot 50 meter aan de waterspiegel met een waterdiepte van 3,5 meter en maakte het toegankelijk voor schepen tot 1350 ton. In 1973 werd in Ooigem een nieuwe sluis in gebruik genomen die het mogelijk maakte dat grote schepen het hoogteverschil van 7 meter tussen Leie en kanaal beter overwonnen. In 1973 werd tevens de nieuwe Wantebrug officieel opengesteld. De metalen Lijsbrug werd heropgericht in de nabijheid van een nieuwe zwaaikom (plaats waar schepen kunnen draaien). De Ringbrug, een belangrijke schakel in de ontsluiting van Ingelmunster, werd in dezelfde periode in gebruik genomen. Het kasteelpark en de lage dorpsbrug blijven de scheepvaart evenwel tot op vandaag hinderen. In 2015-2016 wordt de centrale doorgang – inclusief de aanleg van een nieuwe brug – aangepakt.

De centrumbrug in 1941 [Den Hert]

II. NATUUR EN RECREATIE

6. Boten jagen langs het jaagpad

De boten worden niet door een motor aangestuurd maar door spier- en/of windkracht. De term ‘jaagpad’ (onverhard wegje naast het kanaal) hangt hier nauw mee samen. Scheepsjagers zijn mensen die met hun paard tegen betaling schepen door het kanaal trokken. Bij de vaart over de Vlaamse vaarwegen kon niet vaak worden gezeild omdat de vele sluizen, bruggen en geringe breedte van het vaarwater dit moeilijk maakten. Om toch vooruit te komen, moest het schip worden getrokken. Vaak trok de schippersvrouw met enkele kinderen het schip voort maar het was ook mogelijk een betaalde kracht in te huren. In de meeste dorpen, vaak bij knooppunten van vaarwegen of in de buurt van bruggen, sluizen of dorpscafés kon een schipper dan eens een scheepsjager inhuren. De scheepsjagers waren vaak kleine boertjes die iets wilden bijverdienen. De tarieven stonden niet vast maar waren afhankelijk van de grootte van het schip, de afstand, de windsterkte en het gewicht van de lading. Bij het trekken van een schip liep de scheepsjager met zijn paard over het jaagpad dat aan weerszijden van het kanaal liep. Doordat dieren en mensen schepen trokken langs de vaart of rivier ontstond een pad. Het trekken van een schip noemde men ‘jagen’. Soms werd ook een locomobiel (voorloper van een tractor) of tram met tractie gebruikt om de boot te jagen. Meestal werden de schepen die geladen stroomopwaarts vaarden, getrokken door paarden. Voor het leeg varen en het stroomafwaarts varen was mankracht of vrouwkracht voldoende. Nu worden jaagpaden vaak terug vrij gemaakt. Ze worden gebruikt door het personeel van de waterwegbeheerder, wandelaars, fietsers, bedrijven… Het jaagpad is bovendien bij wet beschermd.

7. Een groene streep dwars door de gemeente

Volgens het gewestplan en het algemeen plan van aanleg was er een groenstrook voorzien in het centrum van de gemeente met een uitloper naar het westen. Daartoe behoorden het kasteelpark, het park bij het gemeentehuis, de kerk, de Beukendreef en het natuurreservaat ‘De Mandelhoek’ (ontstaan in 1980). Het reservaat werd beheerd door de ‘Wielewaal’ in samenwerking met natuurgroep De Buizerd. Het was de bedoeling om deze Mandelmeersen te bewaren en in stand te houden. Beheerswerken waren onontbeerlijk om de vroegere flora en fauna te doen herleven. De creatie van de Mandelhoek zorgde ervoor dat de kanaalweg, komende van Roeselare langs de vaart tot Izegem niet werd doorgetrokken tot Ingelmunster en Oostrozebeke. De Ingelmunsterse oever, ten oosten van de gemeente, werd daardoor niet ontsloten voor industrie en veroorzaakte verkeersproblemen in de Weststraat. Deze beslissing betekende evenwel dat Ingelmunster de ‘groenste’ van alle kanaalgemeenten werd en dat een omvangrijke, natuurlijke long langs de Mandel de gemeente domineerde. Vissers, wandelaars, en fietsers vinden een unieke recreatieplaats in het hart van een bruisende kanaalzone.

De verbreding van het kanaal in 1956 [Den Hert]

8. De paal langs het kanaal?!

In de jaren 1990 gaf de stevige paal langs de vaart te Ingelmunster zijn geheimen prijs. Naakt, vergeten en kleurloos, slechts versierd met schelpjes, staat de zuil te pronken langs de verbrede vaart. Door de aanleg van een wandelpad langs het kanaal kwam de paal onder de aandacht. De sokkel van de zuil is minstens 2 meter hoog, de totale lengte is ongeveer 9 meter en bestaat uit drie verschillende zuilstukken. De paal is opgetrokken uit beton en natuursteen. Vroeger stond ze dieper verborgen in het kasteelpark omdat het kanaal niet tot daar kwam. De sokkel stak onder een laag aarde. Voor de jaren 1970 was het kasteelpark uitgebreider en liepen er paadjes over de Mandel tot aan de paal en de ijskelder. De zuil was een sierkolom die de bezoekers van het kasteelpark een oriëntatiepunt verleende en diende tevens als curiosum. Op de kaart van 1847 is de paal gemakkelijk terug te vinden. Niemand weet precies wanneer het park en de zuil werden gebouwd. In de loop der jaren heeft kasteelpark langs de Mandel veel van zijn charmes verloren. Het werd uiteindelijk terug opgeslorpt door het belendende bos. Alleen de geheimzinnige paal bleef overeind.

III. HORECA

9. De Drie Bruggen en de Labadou(x)

Enkele jaren na de aanleg van het kanaal waren er vier platte bruggen over de vaart. De centrumbrug en de spoorwegbrug naar Tielt waren draaibruggen, de toenmalige Lysbrug en Wantebrug waren ophaalbruggen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verscheen de eerste vaste brug met berm over het kanaal. De ‘vreemde’ bocht van het kanaal tot de jaren 1950 was ter hoogte van de Labadou gelokaliseerd (cf. supra). De weverij Vanooteghem, of zoals in de volksmond ‘De Labadou’, startte in 1873 met het weven van tapijten, jute en toile. Nauw verbonden met de weverij, was het ‘Slunsekot’, de huidige O.-L.-Vrouwekerk. Ze was de opslagplaats voor de grondstoffen die de wevers gebruikten bij het maken van toile en had zelfs een spoorverbinding naar het station. De fabrieksruimte van weverij Vanooteghem ligt gedeeltelijk onder het straatniveau. De arbeiders moesten de trap op- en afgaan, naargelang de plaats waar ze werkten. Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog vluchtte de eigenaar (Albert Vanooteghem) naar Groot-Brittannië. Na 1918 keerde hij terug naar België maar niet naar Ingelmunster. De weverij lag stil en het gebouw verkommerde. Tijdens de jaren 1920 is er een nijpend tekort aan woningen en vooral arme gezinnen vinden onderdank in het verlaten pand dat nauwelijks wooncomfort biedt. Het water uit het kanaal wordt gebruikt voor dagdagelijkse behoeften: wassen van kledij, lichaamshygiëne, drinkwater?… De kelders van de voormalige fabriek lopen bovendien vaak onder water wanneer het waterpeil in het kanaal te hoog is. De mensen stonden zo terug op straat. Door de samenscholing van de vele armen krijgt deze omgeving een negatieve bijklank.

10. In de schaduw van het kanaal: Goed ter Couteren

’t Goed ter Couteren in de Handelsstraat werd reeds vermeld in een denombrement van 1687 als het ‘Leen van Cauteren’ van 35 ha. Het was eigendom van verschillende adellijke personen en werd laatst bewoond door André Stragier. In 1965 veranderde de hoeve naar een woning. In de jaren 1990 werden de woning en stallen verbouwd tot een restaurant. Het Goed ter Couteren had omwille van ligging een bijzondere band met het kanaal.

11. De Wante en de Wantebrug

De Wantebrug was één van de oudste bruggen over het kanaal te Ingelmunster. De ophaalbrug lag vroeger recht tegenover café De Wante. Het huisje van de brugwachter is op oude foto’s nog te herkennen. De huidige Wantebrug dateert van 1973. Het kanaal kreeg een breedte van minimaal 60 meter op de rechte stukken. Het was voortaan toegankelijk voor schepen met een maat van 1350 ton. Ingelmunster werd tijdens WOI uitgebouwd tot aanvoerplaats naar het front van Duitse soldaten en munitie. Centraal punt was het station met zijn vertakkingen naar De Wante (Oostrozebeke-Anzegem) en Meulebeke-Tielt. Bij De Wante lag er een ophaalbrug over de vaart, bewaakt door Duitse soldaten. Het kanaal, toen een 20 meter breed, met een platte draaibrug, werd druk gebruikt. De brug sneuvelde evenwel tijdens de oorlog. Later werd in het verlengde van de Gentstraat een nieuwe, vaste brug gelegd schuin over het kanaal.

De Wantebrug met café De Wante in 1973 [Den Hert]

12. Bronnen

– ‘Busramp 17/04/1932 te Ingelmunster’, Heemkundige Kring Den Hert, 14 (1993), nr. 28, p. 3-5.

– Demasure B., Educatief pakket 150 jaar kanaal Roeselare-Leie, Leuven, 2011, p. 18-19.

– Lespakket Alle hens aan dek, Promotie Binnenvaart Vlaanderen, p. 14-15.

– Verscheure A. e.a. red., Ingelmunster na de Franse Revolutie, Ingelmunster, 2000, p. 181-185.

– Verscheure S, ‘De paal langs het kanaal, een raadsel opgelost?’, Heemkundige Kring Den Hert, 19 (1998), nr. 37, p. 4-10.