Het wapenschild van Ingelmunster: Den Hert

Begin 2015 stelde het gemeentebestuur het vernieuwde logo en de huisstijl van Ingelmunster voor. De traditionele ‘hertekop’ werd vervangen door een fris en eigentijds ontwerp. Het nieuwe beeldmerk verwijst naar de mensen van Ingelmunster en naar de letter “i”. De verschillende kleuren stralen de dynamiek van de gemeente uit. Het wapenschild blijft behouden op de trouwboekjes en andere officiële documenten. Eén van de argumenten voor het vernieuwde logo was dat de Ingelmunsterse bevolking niet (meer) wist waar de ‘hertekop’ vandaan komt. Daarom gaan we in dit verhaal dieper in op de oorsprong en evolutie van het wapenschild “Den Hert”. In 1992 verscheen een bijdrage van de Gentse historicus René De Clercq over ‘Het wapenschild van Ingelmunster’ in Den Hert, nr. 23, p.5-47. De voornaamste elementen van het artikel sommen we hier op. (door Brecht Demasure)

I. ‘DEN HERTEKOP’ IN VOGELVLUCHT

1. Vooraf

Veel gebeurtenissen uit de geschiedenis van Ingelmunster zijn vaag en onduidelijk en roepen een sfeer van geheimzinnigheid op. Eén van die mysteries is het verschijnen van ‘den hert’, de gehoornde hertenkop, die het schild en de vlag van de gemeente siert en die trouwens dient als logo voor de heemkring. Over het wapenschild van Ingelmunster is relatief weinig gepubliceerd. Het hert is een embleem dat uiterst zelden voorkomt in Vlaanderen, het is quasi een uniek geval.

2. Hertekop?

De oudste bekende – bovendien gekleurde – afbeelding van het hertenmotief is terug te vinden in het zogenaamd ‘Oud Waepenbouck’, bewaard in het Gentse Rijksarchief en daterend van omstreeks 1500. Het gaat om een schild “van goud, een hertekop (in profiel) van keel” (= rood) met daarboven het opschrift “ynghemoustre”. Voor een hertenkop in profiel gezien (“tête et col de cerf”) is de geijkte Nederlandse heraldische ‘hertekop’. De term ‘hertehals’ wordt slechts heel uitzonderlijk gebruikt.

In 1538 vervaardigt P. Van (Der) Beke zijn ‘Charta van Vlaenderen’ (origineel bewaard in Neurenberg), waarop hij de gemeenten voorstelt als klokkentorens en bovendien de 90 “audtste plecken der edelheyt” intekent met 25 schilden (voor 25 steden), 57 banieren (voor 12 steden, 34 heerlijkheden, 7 kasselrijen of burggraafschappen en 4 beers) en 9 vaandels (voor 9 grenssteden buiten Vlaanderen). De historische kaart werd helaas geplooid en verknipt zodat de aanduidingen voor Ingelmunster – in het midden van de kaart – heel onduidelijk zijn. De dorpskern aan de Mandel en de lettertekens van de naam staan niet op hetzelfde deel als de banier (of is het een schild?). De beschrijving van het embleem van “Inghelmunstre” (op de kaart zelfs stad genoemd!) is “in goud een hertekop met den hals, en ieder hoorn met vijf takken, alles rood”. Een banier is een vlag of ander stuk stof met aanduiding van een symbool, logo of leuze.

Het oudste gekende hertenmotief dateert van omstreeks 1500 (‘Oudt Waepenbouck’).

3. Op de Mercatorkaart

Veel bekender is de sterk verspreide Mercatorkaart – ‘Vlaenderen Exactissima Flandriae descriptio’ – van 1540. Daar is het Ingelmunsterse teken te zien in de randversiering links n° 13, helemaal onderaan. Het nummer 13 verwijst trouwens naar de parochie “Inghelmunster” op de kaart zelf. Opvallend is dat er voor Izegem geen heraldisch teken afgebeeld staat. Het wapenschild wordt heraldisch beschreven in 1557: “le seigneur du pays d’Angelemoustyer (porte) d’or à la teste d’ung cherf collé et les cornes chacun à cinq branches tout de gueule et crie son nom” [= de heer van het gebied van Ingelmunster (voert) van goud, een hertekop met hals, waarvan iedere hoorn vijf punten heeft, van keel (=rood); en roept zijn naam].

De gekende banier op de Mercatorkaart (1540).

4. Voor- of zijaanzicht?

Een wapenboek uit 1562 toont het Ingelmunsterse wapenschild maar dan “aanziende”, dus van aan de voorzijde gezien (“rencontre de cerf”). Hetzelfde embleem wordt afgebeeld of vermeld in bepaalde 16de- en 17de-eeuwse naslagwerken. Het hert komt ook voor op de wapenkaarten van Vlaanderen, in vooraan op de eerste druk (1616) en in zijaanzicht op de latere drukken. Opvallend is dat voor 1600 nog twee andere wapenschilden van Ingelmunster bestaan: “van keel (= rood) een keper van hermelijn (= wit met zwarte staartpunten)” (1562) en “d’argent à le croix de gueulle à quattre aigles de sable” [= in zilver een kruis van keel (= rood) met vier adelaars van sabel (= zwart)] (1566). Maar deze zijn duidelijk gerelateerd aan een bepaalde heer (resp. huis van Gistel en familie Gonzaga).

Het opmerkelijke vooraanzicht uit twee verschillende wapenboeken uit 1562.

De twee wapenschilden van Ingelmunster zonder hert (1562 en 1566).

5. Officieel ‘Den Hertekop’

Het Koninklijk Besluit van 26 januari 1849 legt het gemeentewapen van Ingelmunster definitief vast. Het is steeds hetzelfde motief: “d’or à une tête de cerf au naturel ramée de dix cors de gueules” [= van goud een hertekop van natuurkleur met een gewei van tien takken]. De beschrijving van het Ingelmunsterse wapenschild is in de loop van de eeuwen dus niet zo gek veel veranderd. Het gebruik van een heraldisch schild komt van de drang die een menselijk individu of gemeenschap voelt om zijn persoonlijkheid en macht door een bepaald teken te laten (her)kennen.

De opeenvolgende motieven van tijdens de twintigste eeuw.

II. HERALDISCHE ACHTERGROND

1. Mogelijkheden

In de heraldiek (studie van de wapenschilden) zijn er vier verklaringscategorieën voor het duiden van emblemen.

De allusieve verklaring. Een verwijzing naar een bijzonder feit dat gebeurd is bij een individu of gemeenschap (verlenen van een voorrecht, verwerven van vrijheid, legende, historisch feit…) Bijvoorbeeld: een everzwijn kan verwijzen naar een familie met jachtrecht, een distel naar een stad die stekelig weerstand bood (vb. Nancy)…
De verklaring op grond van relaties. Het benadrukken van de binding van een individu of gemeenschap met andere leden van een groep (vazallen van een feodale heer, clan, politieke groep…). Bijvoorbeeld: een adelaar verwijst naar een familie die de keizer aanhangt, een kapmes naar de gilde van de beenhouwers…
De sprekende verklaring. Een verwijzing naar de naam van de schilddrager of de gemeenschap. Bijvoorbeeld: drie torens verwijst naar de stad Tours.
De symbolische verklaring. Voor de figuren die niet onder de drie voorgaande categorieën vallen. Zij komt zeldzaam voor, maar men moet toegeven dat in de loop der tijd de betekenis van bepaalde tekens en sigels verloren is gegaan.

De vier verklaringsmogelijkheden zijn niet strikt van elkaar te scheiden en vloeien in elkaar over. Allusief of sprekend kunnen ook symbolisch zijn!

De banieren uit een wapenboek, gedateerd 1616.

2. Den Hert: schild van familie?

Bij het schild van Ingelmunster kan men zich de vraag stellen of het gaat om een schild van een (adellijke) familie die ooit de heerlijkheid Ingelmunster bezat of in leen hield, of gaat het om het schild van de heerlijkheid zelf? Een heerlijkheid is een feodale bestuursvorm met een getrapt leenstelsel. Misschien wordt de oplossing gegeven op de prachtige ets van het Ingelmunsterse kasteel uit ‘Flandria Illustrata’ van Sanderus (1642). Rechtsboven prijkt in al zijn glorie het gestileerde en gehelmde schild van de in oorsprong Duitse familie de Plotho, die de heerlijkheid Ingelmunster in leen hielden van het leenhof van Dendermonde. Linksboven is het vrij stuntelig aandoende embleem met de ironisch terzijde blikkende hertekop op een banier aangebracht. Er kan verondersteld worden dat de hert verwijst naar de banier van de heerlijkheid maar het tafereel zou ook kunnen verwijzen naar een voorgaande heer, of naar een voorgaande bezitter van het leen. Een lijst van de bezitters van de heerlijkheid Ingelmunster zou soelaas kunnen brengen. Helaas is het antwoord niet zo eenvoudig…

3. Oorsprong van het schild

Vertrekkend vanuit het embleem van ca. 1500 blijft het een open vraag of een onbekende ‘edele’ heer het hertenmotief van de banier (vlag met opschrift) heeft overgenomen of dat bij het opstellen van de banier het kenmerk van die ‘onbekende’ heer werd overgenomen. In de zeventiende eeuw werd geopperd dat de ‘baanderij’ reeds lange tijd bestond voor de Heren van Rode over de heerlijkheid Ingelmunster heersten (1185/1285 tot 1355). In feite komen voor de oorsprong van het schild enkel volgende bezitters van de heerlijkheid Ingelmunster in aanmerking: huis van Vlaanderen (862-1087), van Dendermonde (1087-1190), van Bethune (1190-1248) en eventueel van Dampierre (1248-1319). Op basis hiervan worden de mogelijke heraldische verklaringen (zie hierboven) toegepast op de Ingelmunsterse situatie.

De banier van Ingelmunster uit het werk van Philippe de l’Espinoy (1632).

III. VERKLARINGEN WAPENSCHILD

1. De ‘allusieve’ verklaring

Boudewijn I van Vlaanderen was volgens de legende de ‘woudmeester’ (of forestier) van Vlaanderen. Zijn bakermat was de streek van Harelbeke. De figuur op het schild zou dan een ‘allusie’ (verbeelding) zijn op de woudmeestersfunctie en de daarmee samengaande jacht en het jachtrecht. Hieruit kan men veronderstellen dat het teken op de banier van Ingelmunster ontstaan is in dezelfde periode als het ontstaan van de baanderij in zijn geheel (ca. 1200 of vroeger). De vergelijking gaat op met het embleem van Boudewijn III, de zoon van de woudmeester van graaf Filips van den Elzas. Die gebruikt een embleem met een rennend hert in het veld (1238). De dierenfiguur is wellicht het symbool van (of dus de ‘allusie’ op) een erfelijk ambacht van woudmeester of houtvester, dat het familiehoofd uitoefende.

2. De verklaring ‘op grond van relaties’

Yolande van Dampierre-Cassel – lid van het huis van Dampierre – huwde in 1335 met Hendrik IV van Bar (Opper-Lotharingen). Deze zou een hert gevoerd hebben in zijn wapenschild tijdens de voorheraldische periode (omstreeks 990). Het zou dan eventueel gaan om een soort ‘streek’-banier waarbij de band tussen Ingelmunster en Opper-Lotharingen werd benadrukt. Gezien de baanderij reeds bestond voor 1355 moet er ook een voorgaande banier bestaan hebben, die op dat moment door de banier met hert werd vervangen. Dit alles lijkt evenwel weinig waarschijnlijk.

3. De ‘sprekende’ verklaring (inclusief de ‘fonetische’ verklaring)

Er is geen familie van heren van Ingelmunster bekend die de naam ‘hert’ of een vertaling ervan als dusdanig droeg. Evenmin is er een familie bekend waarbij de naam ‘hert’ of afgeleiden onder een andere samenstelling voorkomt. De baanderij droeg blijkbaar nooit een andere naam dan ‘Ingelmunster’ ofschoon de spelling sterk varieerde doorheen de tijd. Onder meer volgende schrijfwijzen zijn bekend: Ynghemoestre (ca. 1500), Inghelmestre (1538), Inghelmunster (1540), Inghelmonstre (1562), Inghelmunstre (1562), Englemoustier (1566), Ingelmoustier (1616) en Angelemoustyer (1632). Geen van deze heeft verband met een hert. Interessant in dit verband zijn de verschillende fonetische betekenissen van het Middelnederlandse woord ‘hert’. a) Hert (het dier): geen aanknopingspunten voor een ‘sprekende’ verklaring zijn gevonden; b) Haard (brandhaard, de ‘hertstede’): evenmin betekenissen; c) Hart (lichaamsdeel of centrum van een structuur): die mogelijkheid gaan we hieronder kort na.

Als op een kaart de belangrijkste, toenmalige steden van (het historische) Vlaanderen met elkaar worden verbonden ontstaat een merkwaardig patroon. Als Gent in vogelvlucht met Ieper wordt verbonden en Brugge met Kortrijk/Rijsel verschijnt een schuin kruis. De verbindingslijnen snijden elkaar precies waar Ingelmunster ligt. Op een huidige wegenkaart is dat niet alleen in vogelvlucht zo maar ook op basis van het wegenpatroon! Aardrijkskundig is alvast duidelijk dat de Mandelgemeente gelegen is in het ‘hert’ van Vlaanderen. Hier gaat het dus om een ‘sprekend’ wapenschild, als men ‘sprekend’ ook ziet als ‘fonetisch’. Ook de bekende historiograaf Sanderus (1642) sprak in dat opzicht over Ingelmunster als ‘grendel of sleutel van Vlaanderen’.

“Deze plaats (area) is geweest het strijdperk (arena) van de vechtenden, het toevluchtsoord (azylum) voor diegenen die vluchten voor hun overheersers, de troost (solatium) voor de verdrukten, de vrees (metus) en het doel (meta) der overwinning, een vesting (praesidium) voor de Vorst, de grendel (claustrum) van Vlaenderen of, zoals ik het in een woord zou zeggen, de oogappel (ocelus) van het binnenland (mediterranea)“.

De centrale ligging van Ingelmunster op de Mercatorkaart (1540).

4. De ‘symbolische’ verklaring

Er hoeft niet altijd naar een verborgen verklaring te worden gezocht, als er ‘gewone’ of evidente verklaring mogelijk is. Hieronder overlopen we enkele gangbare, ‘symbolische’ betekenisgroepen van het hert in de Westerse samenleving. Soms lijken zij vergezocht, maar ze bestaan werkelijk. Of ze een heraldische betekenis hebben, blijft een open vraag.

Het hert zelf roept het beeld op van de jacht, de jachtgoden (Artemis, Diana), het jachtgebeuren en de jagerssfeer (snelheid, behendigheid, angst en dood), bekende jachtgebieden (Ardennen), het jachtrecht (een voorrecht) en een edel jachtdier.
Het gewei van het hert symboliseert het periodiek vernieuwen en de sfeer omtrent vernieuwing (groeiritme, vruchtbaarheid, wedergeboorte, een nieuwe lente…).
Het rauwe en wilde paringsgehuil van het hert doet denken aan de onweerstaanbaarheid, de seksuele drift en Christus (als onweerstaanbaar in zijn goedheid).
Het veronderstelde karakter van het hert verzinnebeeldt schuchterheid, stoutmoedigheid, melancholisch temperament, zucht naar eenzaamheid, verdriet en muzikaliteit.
De veronderstelde eigenschap van het hert als slangendoder wordt gebruikt als symbool voor de geduchte vernietiger van slangen (aard- en waterdieren), de brenger van vuur en licht en de vijand van het boze (Christus als vernietiger van het kwaad).
De hinde stelt meestal symbool voor de vrouwelijkheid en de mythische seksualiteit.

Werd een hert omwille van één van die symbolische betekenissen gekozen als embleem voor de ‘baanderij’ of door een heer? De mogelijkheid mag niet worden afgewezen, bijvoorbeeld als ‘zinnebeeld’ voor de jacht en het jachtrecht, in verband met de toenmalige dichte bebossing in Vlaanderen.

IV. CONCLUSIE

Tot besluit van deze bijdrage over het intrigerend verschijnsel van een hert op het wapenschild van Ingelmunster zijn er enkele elementen. Het hertenmotief komt zowel van opzij als in vooraanzicht voor op de verschillende bekende wapenschilden. Het gaat zeker om het embleem van de baanderij van Ingelmunster en niet om het schild van een bepaalde heer. Een exacte verklaring van het embleem is moeilijk te geven. Maar zij kan geduid worden volgens de vier hoger vermelde categorieën met opeenvolgende graad van waarschijnlijkheid. Zeer weinig aanvaardbaar ‘op grond van relaties’ en ‘symbolisch’, iets meer aannemelijk ‘sprekend’ (via de ligging van de gemeente in het hart van Vlaanderen) en het meest aannemelijk ‘allusief’ (voor de woudmeesterfunctie van het eerste bezitters, het huis van Vlaanderen). Het motief kwam mogelijk van bij het ontstaan van de baanderij op de banier terecht (tussen 1100 en 1185) en werd als wapenschild door Ingelmunster gevoerd vanaf de begindatum van wapenschilden voor gemeenschappen (in de dertiende eeuw).